Kolegiata była budowlą trójnawową. Zbudowano ją z granitu i piaskowca. Zastosowano system filarowy. Prezbiterium jest zamknięte absydy i oddzielone od nawy transeptem z absydami. Nawa zakończona była wieżą ceglaną z XVI wieku.

Barokowe przebudowy

Kościół budowano w dwóch etapach. Na początku XVI wieku świątynia miała pięć ołtarzy. Drewniana kruchta została zastąpiona murowaną w stylu barokowym. Nowy ołtarz ufundował biskup kujawski Paweł Wołucki (XVIIw). W XVIII wieku liczba ołtarzy w stylu barokowym wzrosła do trzynastu. W 1730 roku odnowiono prezbiterium i umieszczono w nim nowy ołtarz główny. Ufundowano rzeźbioną drewnianą chrzcielnicę i barokową ambonę. Odnowiono stalle kanonickie. Na filarach i ścianach umieszczono dziewięć stacji Drogi Krzyżowej namalowanych na płótnie.
W kościele znajdowały się portrety biskupów kruszwickich, Mieszka I, Bolesława Chrobrego. Były obrazy ukazujące sceny kultu pogańskiego, chrztu Goplan i widok kolegiaty. Obok kolegiaty istniała szkoła, szpital dla ubogich, trzy drewniane dwory dla kanoników.

Pruskie porządki

W wyniku I rozbioru Polski, Kruszwica została włączona do zaboru pruskiego, a świątynię zamknięto i nie odprawiano nabożeństw. W czerwcu 1836 roku przybył do kolegiaty Fryderyk Wilhelm IV i polecił ją odrestaurować. Miała ona mieć cechy neogotyku pruskiego. Niestety, podczas prac zawaliły się ściany prezbiterium i zniszczone zostały stalle kanonickie. Po tym zdarzeniu podwyższono wszystkie mury świątyni. Wieża i szczyty zostały ozdobione neogotyckimi detalami. Barokowa kruchta została zamieniona na neogotycką. W 1856 roku zbudowano plebanię, która funkcjonuje do dziś. Na początku XX wieku zamontowano nowy dach, a wnętrze ozdobiono polichromią.

Powrót do korzeni

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku, usunięto neogotyckie detale. Przywrócono barokową sygnaturkę nad prezbiterium. Stary strop zastąpiono nowym. W czasie niemieckiej okupacji ponownie kościół zamknięto i urządzono w nim magazyn zboża. Dopiero po wojnie zaczęto przywracać kolegiacie romański charakter . Naprawiono dach, usunięto dziewiętnastowieczną nadbudowę murów, zlikwidowano portal zachodni a przywrócono południowy w transepcie. Odkryto dwie romańskie kamienne mensy ołtarzowe. Podwyższoną wcześniej posadzkę zdjęto, a pod nią odkryto ślady osadnictwa pradziejowego, a także elementy romańskiego wystroju kolegiaty. W 1960 roku odbyły się tu uroczystości inaugurujące ogólnopolskie obchody Tysiąclecia Państwa Polskiego. W latach siedemdziesiątych tamtego wieku ostatecznie przywrócono romański charakter świątyni. W kolejnych latach w prezbiterium postawiono ołtarz kamienny w stylu romańskim, konserwowano kolumny portalowe i założono granitową posadzkę.

Warto wiedzieć

Początkowo kolegiata nosiła wezwanie św. Piotra Apostoła. Św. Pawła dodano w połowie XVI wieku. Na początku XX wieku dodano wezwanie Narodzenia NMP. W 1970 roku papież Paweł VI podniósł kolegiatę do godności Bazyliki Mniejszej.

Przeczytaj także...

Kalisz. Rezerwat archeologiczny na Zawodziu

Autor: Waldemar Rusek

W rezerwacie można zobaczyć wyposażenie chat średniowiecznych, oraz wziąć udział w licznych imprezach plenerowych, by poznać codzienne zajęcia i zwyczaje naszych przodków.

Kalisz. Szlak dla pielgrzymów

Autor: Waldemar Rusek

Na szczególną uwagę zasługuje obraz Świętej Rodziny w kolegiacie, do którego przybywają pielgrzymki. Wierni otaczali obraz coraz większym kultem, aż w roku 1770 prymas Polski uznał go za cudowny...

Opatów. Między Bramą Warszawską i ratuszem

Autor: Cezary Rudziński

Jest to jeden z najstarszych ośrodków historycznej Ziemi Sandomierskiej. W Opatowie położonym na Wyżynie Sandomierskiej, nad rzeczką Opatówką osadnictwo zaczęło się już na przełomie X i XI wieku.