Warszawa
Przygnębiają kwatery żołnierzy. Tylu ich!
I kiedy przyjdzie w drogę iść
A drogi nieprzetarte
Wychodząc nie ryglujcie drzwi
Zostawcie je otwarte*
Powązki Wojskowe w Warszawie należą do tych cmentarzy, na których leżą wspólnie zarówno cywile jak i żołnierze różnych pokoleń i bohaterowie różnych walk i czasów. Topografia cmentarza liczącego ok. 24 ha jest czytelna, kwatery ułożone są pod kątem prostym, z biegnącą na osi wschód – zachód Aleją Zasłużonych i Aleją Główną.
Najbardziej przygnębiające są dla mnie kwatery poległych żołnierzy. Tylu ich! Często nieznani spoczywają w szeregach krzyży betonowych i brzozowych.** Wydzielone pola kryją zatem żołnierzy I i II wojny światowej, powstańców śląskich, wielkopolskich i warszawskich, wojny polsko-bolszewickiej, obrońców warszawy w 1939 r., a także powstańców styczniowych, przeniesionych na Powązki z miejsc pierwotnego pochówku.
Powązki Wojskowe założone zostały w 1912 r. W tradycji historycznej mówi się, że pierwotnie był tutaj ogród romantyczny księżnej Izabelli z Flemigów Czartoryskiej. Zniszczony ogród został wykupiony przez Władysława Józefa Łaszczyńskiego z przeznaczeniem na browar i karczmę. Dopiero w 1912 tereny te, pod zarządem carskim, zostały przekształcone na cmentarz, na którym podczas I wojny światowej pochowano głównie żołnierzy rosyjskich i niemieckich, jeńców wojennych.
Po I wojnie światowej pochowano na cmentarzu około 2,5 tysiąca żołnierzy polskich. Na Powązkach Wojskowych spoczęła matka Nieznanego Żołnierza Jadwiga Zarugiewiczowa. W czasie II wojny światowej w 1943 r. odbył się tu pierwszy pochówek żołnierzy konspiracji warszawskiej „Rudego” z Batalionu „Zośka”, do którego dołączyli harcerze Szarych Szeregów i żołnierze Powstania Warszawskiego. Powstała poświęcona im kwatera. Po II wojnie światowej AK-owcy z Batalionów „Miotła”, „Zośka” i „Parasol” poszukiwali i identyfikowali poległych w Powstaniu kolegów. Na Powązkach Wojskowych szczególnie uroczyście złożono do grobu dowódcę Batalionu „Zośka” Andrzeja Romockiego, pseudonim „Morro”, w lutym 1945 r.
Począwszy od czasów powojennych na cmentarzu powstało wiele pomników poświęconych ofiarom katastrof, m.in. pamięci lotników z katastrof lotniczych 1980, 1987 r. i 2010 – ten pomnik poprzedzają pojedyncze groby niektórych ofiar tej katastrofy oraz – w 2018 r. pomnik upamiętniających polskich lotników w 100-lecie powstania lotnictwa polskiego, pomnik Harcerkom i Harcerzom, pomnik Batalionów Chłopskich „w hołdzie wsi 1939-1945”. Pomnik Katyński upamiętnia pomordowanych w 1940 r. w obozach jenieckich pod Katyniem (Charkowem, Mińskiem, Kijowem, Kalininem) żołnierzy polskich. Już w 1946 r. odsłonięty został pomnik powstańczy „Gloria Victis” – Chwała Zwyciężonym.
W Alei Zasłużonych znajdują się groby szczególnie zasłużonych ludzi kultury, sztuki, sportu i polityków, społeczników… (po 1989 r.). Warto wymienić kilkoro z nich, nie umniejszając pozostałym: Julian Tuwim, Kazimierz Górski, Władysław Szpilman, Zbigniew Religa, Jacek Kaczmarski, Danuta Szaflarska, Jan Brzechwa, Xawery Dunikowski, Jacek Kuroń, Kazimierz Deyna, Władysław Kopaliński, Ryszard Kapuściński, Adam Hanuszkiewicz, Bernard Ładysz, Tadeusz Łomnicki „Wołodyjowski”…
Warto przyjrzeć się nagrobkom, które same w sobie są często dziełami sztuki rzeźbiarskiej. Widnieją na nich epitafia, pełnoplastyczne rzeźby i płaskorzeźby. Na przykład mikrofon na grobie Tomasza Stańko, postać łyżwiarki – olimpijki Elwiry Seroczyńskiej, drzewo na grobie Szymona Szurmieja, związanego z Teatrem Żydowskim, pełnoplastyczna postać Marka Kotańskiego, lustro na grobie Jerzego Gruzy… i głazy.
W pierwszych powojennych dekadach na Powązkach Wojskowych pochowano głównych towarzyszy PZPR. Niektórym z nich postawiono istne mauzolea, jak Bierutowi czy Świerczewskiemu „który się kulom nie kłaniał” – autora akcji wysiedleńczej „Wisła”. Znajdują się tutaj groby Rapackiego, Gomułki, Zawadzkiego, Spychalskiego i wielu innych.
The End ***
* Epitafium na grobie Henryka Wujca, z piosenki Pawła Orkisza
** Krzyż brzozowy w polskiej tradycji funeralnej przeznaczony jest dla poległych żołnierzy. Często takie groby z samotną brzozą spotkać można w lasach, w miejscu walk.
*** Epitafium na nagrobku Emila Karewicza
Dodaj komentarz