Koźmin Wielkopolski
Kirkut ukryty w odległym lasku
A świat się zmienia… Niektóre informacje praktyczne mogą okazać się nieaktualne!
Pierwszą wzmianką w dokumentach Koźmina o starozakonnych jest zapis z roku 1419 w którym Żyd Daniel z Poznania występuje w roli świadka przy sprzedaży ziemi w okolicach miasta.
Inny zapis pochodzi z roku 1469. Według niego Żyd Jonasz z Poznania odstępuje dom Jakubowi z Koźmina. W XVII wieku Żydzi stanowili już 6,5 proc. ludności miasta. Gmina żydowska szybko się rozrastała i w latach 90. XVIII wieku jej członkowie stanowili już około 20 proc. ludności miasta. Żydzi zajmowali się handlem, finansami, pośrednictwem. Od roku 1838 zyskali prawo wyborcze i pierwszy Żyd Mojżesz Czapski wszedł do rady miasta.
Pierwsza nekropolia
Pierwszy cmentarz żydowski w Koźminie Wlkp. powstał pod koniec XVIII wieku wokół drewnianej synagogi. Ze względu na wzrost liczby ludności i zagrożenie epidemiologiczne gmina żydowska otrzymała od Kazimierza Nestora Sapiehy, właściciela Koźmina w latach 1772-91, ziemię pod nowy cmentarz, tu gdzie znajduje się obecnie. Cmentarz jest w lasku, który widać z miejscowości Orla. W roku 1872 zlikwidowano stary cmentarz z powodu budowy nowej, murowanej synagogi. Po ekshumacji resztki ludzkie pochowano w zbiorowej mogile na nowym cmentarzu.
Obecny cmentarz
Obecny w Koźminie Wlkp. cmentarz żydowski (zwany kirkutem) jest jedną z największych i najlepiej zachowanych nekropolii wyznania mojżeszowego na terenie Wielkopolski. Na cmentarzu znajduje się około 250 macew w dobrym stanie. A było ich około 600. Pochodzą one z początku XIX wieku i czasów późniejszych. Najstarsza jest z roku 1806. Ostatnia mogiła i jedyna która powstała po drugiej wojnie światowej jest z roku 1969. Pochowano w niej Nathana Mośkiewicza.
Tylko jedna polska inskrypcja
Kirkut z Koźmina ma kształt prostokąta o wymiarach około 80 x70 metrów, tj. około 0,55 ha. Zgodnie z tradycją żydowską grób jest nienaruszalny i nie może być używany do pochówku wielu osób. Dlatego w miarę rozwoju gminy, późniejsze nagrobki charakteryzują się większą zwartością. Większość macew wyrzeźbiono z piaskowca. Ale są również i pomniki z marmuru i z czarnego granitu. Mają kształt prostokąta z niewielkimi ozdobami i napisami, często po hebrajsku. Można spotkać symbole oznaczające marność życia jak złamany kwiat czy drzewo lub ułożone dłonie w geście błogosławieństwa. Dziwne jest, że Żydzi koźmińscy żyli w Polsce, a na nagrobkach mają łacińskie, hebrajskie i niemieckie napisy, a nie po polsku. Jest tylko jeden nagrobek z inskrypcją w języku polskim ? ostatniego pochowanego tu Żyda. Przy cmentarzu zachowały się budynki pełniące kiedyś funkcje związane z pochówkiem. Obecnie są to prywatne zabudowania mieszkalne.
Warto wiedzieć
* Kirkut w miasteczku Koźmin Wielkopolski znajduje się niedaleko ulicy Wierzbowej. Aby tam trafić trzeba jechać ulicą Wierzbową o nawierzchni gruntowej z głębokimi koleinami. Do skrzyżowania. Stamtąd może 30 metrów zostało do bramy cmentarza.
* Kirkut położony jest w dość dużej odległości od Koźmina i szosy Koźmin Wlkp ? Pleszew. W miejscowości Orla widać lasek w którym mieści się nekropolia. Długo określano lokalizację cmentarza w miejscowości Orla. Może i dlatego tak dobrze się zachował przed hitlerowcami i wandalami. Cmentarzem opiekują się od roku 1987 wychowankowie Ośrodka Szkolno -Wychowawczego z Borzęciczek. Razem z nauczycielami wykarczowali samosiejki i odtworzyli ścieżki.
Kirkut jest to określenie cmentarza żydowskiego używane przez Polaków .
Kirkut to nazwa , której używano w Polsce od niemieckiego słowa kirchhof .
Na ziemiach polskich Żydzi po raz pierwszy otrzymali przywileje gwarantujące nienaruszalność i
ochronę cmentarzy żydowskich na mocy statutu kaliskiego wydanego w roku 1264 przez
Bolesława Pobożnego w Kaliszu .
W roku 1287 we wsi Czaszki założono cmentarz żydowski ,
ta wieś dziś jest w granicach Kalisza osiedlem mieszkalnym Czaszki .
Cmentarz w tej wsi był jednym z najstarszych kirkutów polskich .
Dziś na terenie nekropoli stoi nieczynna szkoła i jest boisko szkolne .
Drugi cmentarz znajdował się na ulicy Podmiejskiej 28 .
Ale niewiele z niego zostało .
OSTATNIO od pewnej instytucji dostałem odpowiedź o położeniu tego cmentarza :
Historycznie cmentarz mieścił się w obrębie Koźmina Wlkp. , stąd zmiana nazwy obiektu .
Jednak obecnie administracyjnie należy do wsi Orla : nr działki do weryfikacji w Geoportalu 301203_5.0017.AR_4.261/1
Kościół Ewangelicko-Augsburski , stanowi kontynuację ruchu reformacyjnego
zapoczątkowanego w XVI wieku przez Marcina Lutra , czyli luteranizmu .
Jest on najstarszym i największym Kościołem ewangelickim w Polsce .
Religia ewangelicka zawsze mi się kojarzyła z Niemcami .
A w Kaliszu na Cmentarzu Ewangelickim przy Rogatce jest
żydowska macewa co jest raczej nie spotykane w takim miejscu .
WEDŁUG opisów macewa składa się z trzech części : niskiego cokołu ,
części środkowej z inskrypcją i górnej reliefowej w której umieszczano
płaskorzeźby odnoszące się do zmarłego .
Często motywy dekoracyjne czerpano ze sztuki miejscowej i stylów
panujących w danej epoce . Epitafium , pamiątkowa tablica , jest ujęte
po bokach półkolumnami lub pilastrami . W symbolice macew winogrona
często będące na macewach symbolizują lud Izraela rozrastający się po Ziemi
jak egipska winorośl .